УС-ШЕВЕР,ЭКЕР ЭРЛЕРНИН БАЙЫРЛАЛЫ
Шаг-шаандан тура,тыва эр кижинин салым-чолу,эзертээштин мунуп чоруур эки аъды-биле тудуш. Бурун шагнын чечен-мерген,маадырлыг тоолдарында-даа, эрес, маадыр тыва эрнин овурун чуруп коргускен чогаалдарда-даа, оларнын сырый харылзаазын, кайгамчыктыг уран дыл-биле, чечен состун дарганнары сиилбип бижээнин билир болгай бис. Шынап-ла, аът тыва эр кижинин шынчы оннуу, ажыл-ижинге-чоленгиижи, ал-бодунга-чоргаарал. Бо бугуну бадыткап турар республика хемчээлдиг солун моорей -«Сыдым байырлалы» Кызыл кожуннун Кур-Чер сумузунун культура товунге болуп эрткен.
Бо корушутуг,моорейлиг байырлалды эн-не баштай Тес-Хем кожуунга 2015 чылда эртирип эгелээн. «Экини эдерер» дээр болгай. Байырлалдын онзагай чаражын унелеп,дараазында чылдарда ону Кызыл кожуннун Шамбалыг сумузунун культура ажылдакчылары Саид Чульдуктун болгаш кылымачы ус-шевер башкы Тамара Доржуевна Ондарнын эгелээшкини-биле кожуун хемчээлдиг кылдыр эртирип эгелээн. Чыл боорга-ла байырлал улам аян-шинчи кирип,киржикчилернин саны ковудеп, негелделери нарыыдап, оскерлип турары оорунчуг. Бир дугаар кожуун моорейинге кымчынын ангы-ангы хевирлеринге болгаш чиримни оруурунге, 2 дугаар моорейге-сыдымны кылырынга, дараазында чылын-чуген,чулар баглаарынга тергииннерни илереткен.
Бо чылын Кызыл кожууннун чагыргазынын болгаш кожуннун культура килдизинин эгелээшкини биле бо байырлалдын хемчээлин республика деннелинче кодуруп, ону тыва эр кижинин мозу-будужун, сулде-сузуун бедидер сорулга-биле,адалар хунунге тураскаадып эртирген.
Ноябрь 15-те, эртенгинин 9 шактан эгелеп-ле «Сыдым байырлалынга» дууштур каас-шиник дериттинген культура товунге аалчылар, киржикчилер болгаш корукчулер чыглып эгелээн. Киржир кузелдиг командалар болгаш делгелгеге боттарынын кылыгларын салып коргузер дээн ус-шеверлер тус-тузунда буруткелди эрткилээн. Ниитизи-биле моорейге 11 команда киржир кузелин илереткен.Олар Тес-Хемнин Ак-Эрик, Оо-Шынаа, Тандынын Арыг-Бажы,Кара-Булун сумуларындан, Сут-Хол кожуундан, база Кызыл кожуннун Шамбалыг, Кур-Чер, Уст-Элегест, Кара-Хаак, Сукпак, Терлиг-Хая, Баян-Кол, Ээрбек сумуларындан келген толээлер-дир.
Кожууннун культура килдизинин ажылдакчыларындан тургустунган «Аян тудаал» ыры ансамблинин кууселдези-биле Кызыл кожууннун «Курай ыры» чангыланып, моорейнин киржикчилерин дорже чалап, ак кадактарны тудускан соонда, Тыва Республиканын Ыдык ыры чыылган чоннун,ылангыя киржикчилернин хей-аъдын кодурген. Бирги байырлыг состу Дээди Хуралдын депутады Елена Чертак-ооловна Ховалыгга база ТР-нын адалар човулелинин даргазы Хонук-оол Доржуевич Монгушка берген.
Команда аайы-биле чангыс-аай кылдыр тыва национал хептерин кедипкен ус-шевер эрлер боттарынын ажылчын олутарын ээлепкен соонда, моорейнин негелделерин таныштырган. Бо удаада олар шилбип белеткеп алган хому-биле тос кулаш сыдымнын бир ужун орээш ,дээкти салыр база бир кымчыны кылыр даалганы алган. Бо бугуну кылырынга 1 шак 15 минута берген.Моорейнин негелдезинде база бир солун чуул-киржикчилернин торел харылзаалыг болуру. Чижелээрге,адазы болгаш оглу, даайы биле чээни,алышкылар,кырган-адашкылар дээн торел кижилернин киржири албан. Салдынган негелделерге дууштур оолдарын эдертипкен адалар, чээнерин эдерткен даайлар,ийи билээн сывырныпкан алышкыларны коорге безин коруштуг болган.
Моорейжилернин кыска уе иштинде кылган ажылынын туннелин, ону сайгарып билбес кижи болза унелээри берге.Оларнын ажылдарын шын шиидери-биле арга-дуржулгалыг ус-шевер кижилерни томуйлаан.
Шииткекчилер болуунун даргазы Аян Оргеевич Монгуш болган. Ол Тыванын хогжум херекселдери кылыр,ус-шеверлер ниитилелинин даргазы. Сат Орлан Викторович-Тыва ундезин культура товунун ус-шеверлер-биле ажылдаар килдизинин эргелекчизи. Ондар Тамара Доржуевна- Шамбалыг школазынын куш-ажыл башкызы, «Сыдым байырлалы» деп толевилелдин бир дугаар кол эртирикчизи ,билдингир ус-шеверлернин бирээзи. Чульдук Саид Михайлович-ус-шевер, Шамбалыгнын культура товунун директору, «Сыдым байырлалынын» эгелекчизи.
Моорей кидин тулук эгелээн.Боттарынын белеткеп алгаш келген дериг-херекселдеринин дузазы-биле командалар ажылынче шымнып кирипкен. Оларнын иштенип олурарын кыдыындан хайгаарап коорге эптиин, демниин кижи кайгап ханмас. Улуг кижилер-биле бир денге, ада-огбелеривистен ужукталып унгеш, бо хуннерге чедир утпайн кадагалап артырып алганывыс аът-дериг херекселин кылыр иживисти богун кылып чоруур салгалдарывыс бары оорунчуг. Оларга Чульдук Сат-оол, Шава Ай-Хаан,Эренчин Сыдым, Хуна Кудерек, Хуна Эртине хамааржыыр. Бо чаа-ла 10 хар ажа дужуп чоруур оолдар келир уеде ёзулуг-ла ус-шеверлер болуп, тыва чоннун бо чараш мергежилин уламчылаар кижилер болуру чугаажок.Киржикчилер тос кулаш сыдымын кылып орар аразында Саид Чульдук оларнын ажылын кезий корбушаан, аът-хол болгаш оон дериг-херекселдеринин дугайында солун,ооредиглиг айтырыгларны сала каап,чамдыктарынга арга-сумени бере каап турган. Кур-Чер суурнун бот-тывынгыр артистери болгаш «Аян тудаал» болуу чонну хей-аът киирип, байырлалды ыры, сам-биле улам каастаанар. Моорейнин кордунген уези тонер чоокшулаан. Кылыр ижин дооскан командалар удаа-дараа шииткекчилерге ажылын дужаап эгелээн. Ол уеде база-ла бир коруксенчиг моорей эгелээр дей берген. Кур-Чер суурнун чагырга чери болгаш сумунун чылгычылары культура товунден ырак эвес черде туттунган херим кажаага чылгыны киир сурупкен. Ат-сывын бижиткен экер-эрес эрлернин мал шалбадаарынга моорейлежиирин коор дээш чон база-ла ынаар шуужупкан.
«Сыдым байырлалынга» чыылган чоннун хой нуруузу эр улус болган. Ада кижинин байырлалынга тураскааткан хемчег болгаш ындыг ийикпе, ол хун эр улустун ындазында омакшылдыы аттыг козулген.Байырлалга келген Кызыл кожууннун удуртукчу даргаларындан эгелээш,кожуун, сумуларнын толээлери, доозазы национал хевин кедипкеш базыптарга,ёзулуг тыва эр кижинин овур-хевири коступ,байырлал ала-чайгаар кучу-куштуг,чоргааранчыг кылдыр сагындырды.
Байырлалдын база бир онзагай талазы-ус-шеверлер делгелгези.Оларнын аразында база моорей чарлаттынган турган. Баш бурунгаар белеткеп салган столдарга шеверлер боттарынын ажылдарын делгепкен. Ында кандыг кылыгларны чок дээрил: аъттын бурун дериг-херексели,хомден сувенирлер, чонар-даштан дурзулер, кидистен ойуп кылган кылыглар, сырып-даараан национал хеп дээш. Манаа Шамбалыг ортумак школазында ТамараДоржуевна Ондарнын удуртулгазы-биле тургустунган уругларнын «Угулза» аттыг чогаадыкчы каттыжыышкынын демдеглезе эки. Оларнын хомден кылган сувенирлеринин шевергин, чараш деп чувези кайгамчык. Кылып алган делгелгезин бичии уруглар дыка улуг чоргаарал, сонуургал-биле корукчулерге тайылбырлап таныштырар болдулар.
«Сыдым байырлалынын» моорейлери шупту адакталып, чон шииткекчилернин ундурген туннелдерин четтикпейн манап турган.Оларнын шак ажыр ажылдаанынын соонда шанналдар эгелээн.
Моорейнин негелдези-биле киржикчилер бир сыдым,бир кымчыны кылыр турганын сагындырып каайн.Ол ийи кылыгны шииткекчилер ийи ангы унелээр ужурлуг. Ынчап кээрге «Тергиин кымчы» деп шанналга Сут-Хол кожуундан Якир Ондар,Омак Ооржак база Кызыл кожууннун Кара-Хаактан Сылдыс Чульдук толептиг бооп,акша шанналдарны алган.Байырлалдын Дээди шанналын эн-не тергиин сыдымны кылган командага тыпсыыр. Бо удаада анаа Шамбалыг сумузундан алышкылар Ондум Саая болгаш Сат-оол Чульдук толептиг болганнар.Олар 2017 чылда «Сыдым байырлалынын» Дээди шанналынын,2018 чылда «Эн-не чараш чуген-чулар» деп номинациянын эдилекчилери. Бо чылын болуп эрткен моорейге оларны база кым-даа ажып шыдаваан. Чагырга черинин деткикчилээни богбаны оларга шаннал кылдыр тывыскан.Бирги черни-Сут-Холден алышкылар Якир Ондар, Омак Ооржак ээлээш сес мун акша болгаш хой-биле шаннаткан.Ийиги,ушку черни Кур-Черден алышкылар Руслан Хертек, Ахмет Дармажап,Усть-Элегестен Кан-Болат Ооржак, Самбажык Саая олар улешкеш,беш мун акшалар-биле шаннаткан.
Эмдик мал шалбадаар моорей база чидиг,солун болуп эрткен. База-ла ийи кижиден тургустунган командалар кужун шенешкен. Команданын ийи кижигунунун часпайн шалбадаанындан команда очкону алыр ужурлуг. Ынчалза-даа ийи киржикчинин бирээзи чангысты-даа октап шыдаваанда, оларнын чугле бирээзи артар.
Бо моорейге Кур-Чер сумузунун толээлери Баян Ооржак болгаш Руслан Хертек бир дугаар октааш-ла ийилээ туннелдиг болуп,бирги черни алгаш, кожуун чагыргазынын шанналы-хойну ойнап алганнар.Ийиги черни Дадар-оол Тумен (Баян-Кол),ушкузун- Сайдаш Монгуш (Усть-Элегест) ээлээш,3000-2000 акша шанналдарын алган.
Ус-шеверлернин делгелгези база-ла ийи ангы хевирге унелеттинген.Анаа «Аъттын дериг-херексели»,болгаш ангы-ангы хевирнин кылыгларын ийи ангы туннээн.Чугле аъттын дериг-херекселдерин делгээн коргузугге Омак Денгей-оолович Ооржактын делгелгези чонну кайгаткан.Ол боду ТР-нин алдарлыг чылгычызы, «Ус-шевер багжы».Моолга болуп эрткен шериглер шуулганынга Тыва Республиканын 55 дугаар шериг кезээнин 14 аъдынын дериг-херекселин чумнеп,Россия Федерациязынын адын камгалашкан ус-шевер.Бо моорейге ол бирги черни толептии-биле ээлээн, ийиги черни Айдын Хуна (Танды),ушкузун Чалым Ооржак (Усть-Элегест) олар улешкеннер.
Шамбалыгнын «Угулза» аттыг болумнун бичии шеверлери Аян Оргеевич Монгуштун тускай шанналы--хол-биле чазап кылган нардыны болгаш моорейнин дипломун алганнар. Делгелгеге киришкен ус-шеверлерге тус-тузунда дипломнарны болгаш акша-белектерни тывыскан.
Моорейнин эн бичии киржикчилери-Танды кожууннун элээди оолдар командаларынга «Идегел»деп тускай шанналды берген.Олар шынап-ла келир уеде бо чараш байырлалдын уламчылакчылары болур дээрзинге идегел улуг.
Бо улуг республика чергелиг байырлалды организастан эртиреринге Кур-Чер суурнун чагырга даргазы Янчат Андрей Васильевичинин , суму баштынчызы Демир-оол Сат-оолович Монгуштун база ол ышкаш суурнун ажылчын организацияларынын улуг-хуузу улуг болган. Эптиг-демниг ажылдааны-биле олар келген аалчыларны хунзедир ашкарып-чемгерип,чылыг-чымчак уткуп-хулээп турганнар.Ол ышкаш Артыш Михайлович Сатка баштаткан Кызыл кожууннун чагырга чери база кожууннун культура килдизи даргазы Кызыл Куулар чараш байырлалды бедик деннелге организастап,деткимчени коргузуп эртиргенин демдеглевес аргажок.
Келир чылын бо ужур-чанчылдыг моорей - «Сыдым байырлалын» эртирер шилчип чоруур кубокту Кызыл кожууннун Черби,Кара-Хаак сумуларынын даргалары-Эртине Денгеевич болгаш Амир Кыргысович байырлыг байдалга хулээп алган.
Моорей-даа бодунун ажылын доозуп, бо чылдын тиилекчилерин илередип,шаннал-мактал, ыры-шоор-биле тонген.Улаштыр адалар хунунге тураскааткан шуулганны Кызыл кожууннун эр хиндиктиглери культура товунге эртирип,боттарынын чедишкиннерин,четпестерин, келир уеде кылып чорудар ажыл-ижинин дугайында чугаалашканнар.

Роза Куулар – Кур-Чер сумузунун кодээ библиотека эргелекчизи
Сыдым байырлалы